Wat muziek doet met je hersenen

Pak die gitaar, sla op die tamboerijn en barst onbeschaamd uit in gezang. Hoogleraren Dick Swaab, Erik Scherder en Henkjan Honing over de gunstige invloed van muziek op ons welzijn.

Muzikaliteit zit in ons brein 

Che Guevara stond erom bekend: zijn ritme en toondoofheid. Terwijl het orkest de tango speelde, kon je hem de mambo zien dansen. Maar het kan extremer. Sommige mensen hebben helemaal geen muzikaal gehoor, beleven muziek zelfs niet eens als zodanig, maar als een onaangenaam geluid. Het geram op potten en pannen of een sonate van Vivaldi: iemand met ‘amusie’, een aandoening van de hersenen, hoort geen enkel verschil. Gelukkig lijdt maar 1,5 procent van de mensheid aan deze ziekte.

Iedereen is muzikaal (ja, jij ook!)

Eigenlijk zijn we juist allemaal van nature muzikaal, zegt Henkjan Honing, hoogleraar muziekcognitie. ‘Zelfs baby’s van twee dagen oud hebben al gevoel voor ritme. Als je een noot weglaat op de eerste tel, reageren hun hersenen verrast. Maatgevoel – de belangrijkste bouwsteen van muzikaliteit – is dus aangeboren.’ We hebben allemaal een talent voor muziek, aldus Honing, al voelen we ons niet allemaal even vrij om het ook te maken. ‘In een land als Brazilië gaat de gitaar gewoon rond, of je nu wel of niet goed kunt spelen. In de Nederlandse huiskamer krijg je een rood hoofd als je een liedje moet zingen. Je mag pas muziek maken als je heel goed bent, maar daarmee ontzeggen we onszelf veel plezier.’

Samen zingen zorgt voor oxytocine

Door niet gewoon in zang of gitaarspel uit te barsten, gaan we bovendien voorbij aan de positieve invloed daarvan op het brein en onze gezondheid, meent neuropsycholoog Erik Scherder, gespecialiseerd in de unieke samenwerking tussen muziek en de hersenen. ‘Als je muziek maakt of luistert, activeert dat allemaal aparte netwerken in het brein’, zegt hij. ‘Dat maakt het mede tot zo’n krachtig fenomeen, dat kan helpen als je in moeilijke omstandigheden verkeert. Denk aan zangkoren van kankerpatiënten: door het samen zingen gaan hun hersenen met elkaar synchroniseren, wat een gevoel van grip op de situatie geeft. Hetzelfde zie je bij belangrijke gebeurtenissen als huwelijken, begrafenissen, in het stadion of na een aanslag. Bij samenzang stemmen mensen op elkaar af, en dat gevoel van saamhorigheid is precies wat je op zo’n moment nodig hebt. Bovendien komt dan het knuffelhormoon oxytocine vrij in de hersenen, wat het gevoel van verbinding nog eens versterkt.’

Muziek als medicijn

Behalve oxytocine maakt muziek ook dopamine vrij, weet neurobioloog Dick Swaab. ‘Dat geeft een belonend effect. En het verlaagt juist de aanmaak van het hormoon cortisol, met stressvermindering tot gevolg. Daarom kan muziek bijvoorbeeld helpen bij stemmingsstoornissen als depressie en het op gang brengen van de melkproductie van zogende vrouwen.’ Voor marsmuziek gaat die rustgevende werking dan weer niet op, vervolgt de neurobioloog. ‘Dat kan de stresshormonen juist doen toenemen en de vitale functies klaarmaken voor vluchten of vechten. Daarom werd deze muziek vaak gebruikt om het leger aan te zetten tot de strijd.’ Ritmes en klanken stimuleren de hersengebieden die de motoriek aansturen, en dat kan voor parkinsonpatiënten een gunstige werking hebben. Swaab: ‘Met muziek kunnen ze een vloeiende cadans bij het lopen terugkrijgen, die helaas niet aanhoudt als de muziek stopt. Zo kunnen ook mensen die last hebben van stotteren of afasie, door middel van zang opeens wel uit hun woorden komen. En bij mensen met epilepsie vermindert tijdens het luisteren naar Mozart de epileptische hersenactiviteit tussen de aanvallen door.’ Mozart scoort sowieso hoog als het om heilzame effecten gaat, blijkt uit onderzoek. Muziek van deze componist helpt je beter te focussen, en van de te vroeggeboren baby’s die in de couveuse aan Mozart óf aan Bach zijn blootgesteld, mag de eerste groep het snelst naar huis.

'Van nature zijn we allemaal muzikaal’

Muziek maakt slimmer, socialer en gelukkiger

Met muziek kun je niet vroeg genoeg beginnen, vinden de professoren, of het nu om luisteren of spelen gaat. ‘Kinderen die een muziekinstrument leren bespelen, hebben een betere verbinding tussen hun linker- en rechterhersenhelft en presteren beter op het gebied van lezen en rekenen’, zegt Swaab. Honing: ‘Muziek is intrinsiek motiverend, kinderen vinden het uit zichzelf al heel leuk. En het heeft een bewezen gunstige invloed op hun emotionele ontwikkeling. Ze leren allerlei non-verbale vaardigheden, worden er socialer en empathischer van. In de klas is het een enorm goede stemmingsregulator.’ Ook op latere leeftijd kan muziek een grote rol spelen – in de ouderenzorg bijvoorbeeld. Groepsmuziektherapie bij ouderen met dementie helpt het zelfgevoel te verbeteren; patiënten worden rustiger, vrolijker en minder angstig. Swaab: ‘De hersengebieden die muziek opslaan, worden als laatste aangetast door de ziekte van Alzheimer. Een vrouw die door haar dementie de weg naar het podium niet meer kon vinden, kon eenmaal daar aangeland nog wel prachtig zingen en optreden.

Muziek houdt je brein jong

Door een instrument te leren spelen bouw je een cognitieve reserve op en daarmee ben je later wat langer beschermd tegen het ontstaan van ouderdomsziekten, is de verklaring. ‘Je verlaagt het risico erop’, zegt Scherder. ‘Muziek maken verandert je brein. Het bevordert de doorbloeding van de witte stof en de aanmaak van nieuwe zenuwcellen en verbindingen in de frontale hersenkwab. Dat zijn ook precies de systemen die kwetsbaar zijn voor veroudering.’ Zelf is Scherder op zijn 64ste op vioolles gegaan. ‘Dat wordt natuurlijk nooit meer echt iets, maar leuk is het wel. En ik hoop daarmee wat tegengas aan het verouderingsproces te geven.’ Honing komt uit een familie van musici – zijn broer is saxofonist Yuri Honing – maar stapte op zijn 25ste over van de piano naar de wetenschap. ‘Ik ben gestopt met zelf muziek te maken om het te gaan bestuderen.’ En Swaab heeft vroeger aan den lijve ervaren dat muzikale aanleg er toch echt veel meer toe doet dan muzikale training. Als kind speelde hij jarenlang gedwongen piano, maar zodra het kon, sloeg hij de klep voorgoed dicht. ‘Mijn aanleg was, zacht uitgedrukt, nogal gebrekkig. Ik luister nog altijd graag naar muziek, en heb de heilzame werking ervan bij allerlei ziektebeelden gezien. Maar zelf spelen: dat nooit meer.’

- Dit is een artikel uit de luxueuze bookazineserie: Vandaag nog... en anders morgen!